Ιστορία
ΥΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ
Συστηματική ανασκαφή δεν έχει πραγματοποιηθεί στο Κροκύλειο ή στην ευρύτερη περιοχή, υπάρχουν όμως γνωστά ευρήματα και αναφορές που μαρτυρούν μία μακρά και πλούσια ιστορία.
Στους αρχαίους χρόνους
Το Κροκύλειο στους αρχαίους χρόνους ανήκε εθνολογικά και γεωγραφικά στην Αιτωλία. Η πρώτη αναφορά του ονόµατος Κροκύλεια απαντάται στην Ιλιάδα (Β 630-634). Ο ΄Οµηρος αναφέρει πόλη των Κεφαλήνων µε αυτό το όνοµα, η οποία είχε στείλει πλοία στην Τροία υπό τον Οδυσσέα. Eπόµενη αναφορά στο Κροκύλειο από τον Θουκυδίδη στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέµου (Γ, 96). Το καλοκαίρι του 426 π.Χ. αθηναϊκός στρατός, µε στρατηγό το ∆ηµοσθένη (όχι το γνωστό ρήτορα), βρισκόταν στην περιοχή της Λευκάδας και της Ακαρνανίας. Οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, σύµµαχοι των Αθηναίων, έπεισαν το ∆ηµοσθένη να εκστρατεύσει εναντίον των Αιτωλών, συµµάχων των Σπαρτιατών, που απειλούσαν τη Ναύπακτο. Την πρώτη µέρα κυρίεψαν την Ποτιδάνεια, τη δεύτερη το Κροκύλειο και την τρίτη το Τείχιο. Τα λάφυρα τα έστειλε ο ∆ηµοσθένης στο Ευπάλιο Λοκρίδος.
Στο Κροκύλειο έχουν διασωθεί, εκτός από τα πήλινα λείψανα, και σχετικά µεγάλα λίθινα αντικείµενα ή αρχιτεκτονικά µέλη, που προέρχονται από τους αρχαίους χρόνους. Στην περιοχή του Κροκυλείου έχουν εντοπιστεί επίσης αρχαίοι τάφοι.
Η Επανάσταση και το Κροκύλειο
Οι κάτοικοι του Κροκυλείου και της γύρω περιοχής συµµετείχαν από την πρώτη στιγµή στην Επανάσταση. Όλοι αγωνίστηκαν στα τοπικά σώµατα που τα διοικούσαν ντόπιοι καπεταναίοι, εκτός από λίγες εξαιρέσεις, µε πιο γνωστή αυτή του Μακρυγιάννη. Η πρώτη επαναστατική πράξη όπου συµµετείχαν Κροκυλειώτες ήταν η αιµατηρή πολιορκία των Μωαµεθανών του Λιδωρικίου στις 28 Μαρτίου 1821. Στη συνέχεια, συµµετείχαν σε όλες τις µάχες που είχαν στόχο να εµποδίσουν την κάθοδο τουρκικών ενισχύσεων στην Πελοπόννησο, όπου οι Έλληνες πολιορκούσαν την Τριπολιτσά. Την περίοδο αυτή έγινε και η νεότερη µάχη των Θερµοπυλών στην Αλαµάνα, όπου σκοτώθηκε, µαζί µε τον Αθανάσιο ∆ιάκο, και ο Κροκυλειώτης Αθανάσιος Ράπτης.
Οι Κροκυλειώτες ήταν µάλλον µε τις δυνάµεις του Γκούρα έξω από το χάνι. Στα µέσα Μαΐου οι Σκαλτσάς και Σαφάκας διατάχθηκαν να επιτεθούν στο Πατρατζίκι (Υπάτη) για αντιπερισπασµό. Το σχέδιο ήταν του Ανδρούτσου και η µάχη - για πρώτη φορά σε παράταξη - δόθηκε στη θέση Αετός. Αν και νίκησαν, το σχέδιο απέτυχε, η Υπάτη δεν κυριεύτηκε. Στη µάχη αυτή έλαβε µέρος και ο Μακρυγιάννης επί κεφαλής τεσσάρων 63 χωριών της περιοχής της Άµφισσας. Η επόµενη µεγάλη µάχη των Κροκυλειωτών, µαζί µε τους άλλους ∆ωριείς, ήταν στα Βασιλικά Φθιώτιδος στις 26 Αυγούστου 1821, όταν οι Τούρκοι έκαναν µια ακόµα προσπάθεια να προελάσουν προς τα νότια. Στη µάχη αυτή 300 ∆ωριείς κράτησαν το κέντρο της παράταξης που απέκρουσε όλη την τουρκική στρατιά. Στη συνέχεια συµµετείχαν στα γεγονότα της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού. Κατόπιν, στα µέσα Μαΐου 1824, είχαν να αντιµετωπίσουν, από Λιανοκλάδι προς Σάλωνα, 10.000 Τούρκους. ΄Ενα µεγάλο µέρος όµως από αυτούς, 6.000 άντρες, κινήθηκε προς το Λιδωρίκι. Οι ∆ωριείς τούς απέκρουσαν στη θέση Μπινίτσα, στις 8 Ιουλίου 1824, και έτρεξαν στα Σάλωνα, όπου βρισκόταν το κυρίως σώµα περιµένοντας τους Τούρκους. Τα γεγονότα κατέληξαν στη µάχη της Άµπλιανης, ανάµεσα στη Γραβιά και τα Σάλωνα, στις 14 Ιουλίου 1824. Η µάχη έληξε µε µεγάλη νίκη των Ελλήνων. Στη διάρκεια του εµφυλίου πολέµου οι Ρουµελιώτες, µαζί και οι ∆ωριείς, υποστήριξαν την κυβέρνηση και πέρασαν στην Πελοπόννησο. Το Μάρτιο του 1825 επέστρεψαν στη Ρούµελη, όπου λίγο µετά έγινε η ατυχής για τους Έλληνες µάχη στα Πέντε Όρια. Οι Κροκυλειώτες συµµετείχαν στα µεγάλα και δραµατικά γεγονότα της δεύτερης πολιορκίας του Μεσολογγίου. Ο Σκαλτσάς ήταν στα τµήµατα έξω από την πόλη. Μπήκαν όµως για ενίσχυση, µαζί µε άλλους, και 85 ∆ωριείς, µεταξύ αυτών και ο Κωνσταντίνος Κούτουλας, υπό τους Κωνσταντίνο Καλύβα και Τριαντάφυλλο Αποκορίτη, σωµαταρχών του Σκαλτσά. Εβδοµήντα ένας αγωνιστές από το Κροκύλειο, µε προεξάρχοντα το Μακρυγιάννη, έλαβαν µέρος στον Αγώνα σύµφωνα µε τις µαρτυρίες που έχουν διασωθεί.
Ο γνωστότερος Κροκυλειώτης της Επανάστασης είναι ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης. Γεννήθηκε το 1797 στην Κρύα Βρύση του χωριού Αβορίτι, χωριό µε πέντε σπίτια, όπως αναφέρει ο ίδιος (το Αβορίτι σήµερα είναι αγροτική περιοχή του Κροκυλείου). Όταν ήταν νήπιο, ο πατέρας του σκοτώθηκε από τους Αλβανούς του Αλή πασά, στη δικαιοδοσία του οποίου ανήκε τότε η περιοχή του Κροκυλείου. Η οικογένεια - το πραγματικό της όνοµα ήταν Τριανταφύλλου- αναγκάστηκε να µεταναστεύσει, µε µεγάλο κίνδυνο, κατ’ αρχήν στη Λιβαδειά. Ο ίδιος αναφέρει ότι φεύγοντας έπρεπε να περάσουν το ενετικό γεφύρι του Στενού που το φρουρούσαν οι Τούρκοι. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι η φυγή έγινε χειµώνα ή νωρίς την άνοιξη, που τα ποτάµια είναι κατεβασµένα. ∆εν γνωρίζουµε αν η φυγή έχει σχέση µε τη µετανάστευση των 100 οικογενειών στην Πελοπόννησο που είδαµε πρωτύτερα, πάντως πρέπει να έγινε την ίδια περίπου εποχή. Μετά το 1811 ο Μακρυγιάννης πήγε στην Άρτα ως επιστάτης στο σπίτι του συγχωριανού του Θανάση Λιδωρίκη.
Ο Λιδωρίκης ήταν σφραγιδοφύλακας του Αλή στα Γιάννενα, αλλά, γνωρίζοντας µε ποιον είχε να κάνει, διατηρούσε την οικογένειά του στην Άρτα. Το 1820 έγινε µέλος της Φιλικής Εταιρείας και στη συνέχεια συµµετείχε στον Αγώνα µε σώµα αγωνιστών που συντηρούσε ο ίδιος, γιατί στο µεταξύ είχε αποκτήσει περιουσία ως έµπορος στην Άρτα. Ο Μακρυγιάννης στην πολεµική του σταδιοδροµία δεν ακολούθησε την πορεία της πλειοψηφίας των αγωνιστών από το Κροκύλειο που πα- ρουσιάσαµε παραπάνω. Η δράση του, που είναι ευρύτατα γνωστή, εκτεινόταν πέρα από τα τοπικά όρια. Η µεγαλοσύνη του έγκειται σε δύο στοιχεία που τον ξεχωρίζουν από την πλειοψηφία των συναγωνιστών του. Πρώτον, µετεπαναστατικά, αγωνίστηκε και στο πολιτικό πεδίο. Για πολλά χρόνια εκλεγόταν δηµοτικός σύµβουλος του ∆ήµου Αθηναίων
Το σπίτι του Μακρυγιάννη
Στο Αβορίτι σώζονται τα ερείπια του σπιτιού της οικογένειας του Μακρυγιάννη.υτό τον καιρό κατασκευάζεται σιωπηλά, μοναχικά αλλά και κανονικά το χωριό Αβορίτι, τον καιρό του Μακρυγιάννη, σε κλίμακα.Είναι λίγο µικρότερο από 6Χ6 µ., διαστάσεις που έχει το 66 τελευταίο σωζόµενο στο Κροκύλειο κτίσµα της εποχής εκείνης, το οποίο χρησιµοποιείται σήµερα ως αχυρώνας και θα το δού- µε σε λίγο. Τα σπίτια αυτά ήταν διώροφα ή µονώροφα και είχαν όλα τις ίδιες περίπου διαστάσεις, µικρότερες από τις σηµερινές. Το επάνω δωµάτιο ήταν ενιαίο, µε τζάκι στη µέση ή σε κάποια γωνιά. Το χαρακτηριστικό των σπιτιών αυτών ήταν ότι δεν είχαν ταβάνι, ούτε καµινάδα. Ο καπνός έβγαινε από τις πλάκες της σκεπής, µέσα από τις χαραµάδες. Πολλές φορές ανασήκωναν λιγάκι µία από τις µεγάλες πλάκες της σκεπής, για να λειτουργεί ως πρωτόγονη καµινάδα. Το σπίτι στο Κροκύλειο έχει και δύο πολεµίστρες, µία στον ανατολικό και µία στο βόρειο τοίχο, αναγκαίες ασφαλώς την εποχή εκείνη
Το 1836, µε τη διοικητική διαίρεση της χώρας, συστήθηκε ο δήµος Κροκυλείου: χειµερινή πρωτεύουσα οι Πενταγιοί, θερινή η Αρτοτίνα. Το σηµερινό Κροκύλειο ονοµαζόταν τότε Παλαιοκάτουνο. Το 1869 ο δήµος µίκρυνε, γιατί αφαιρέθηκε η περιοχή της Αρτοτίνας, η ονοµασία όµως παρέµεινε η ίδια. Χειµερινή πρωτεύουσα ήταν τώρα το Παλαιοκάτουνο και θερινή οι Πενταγιοί. Το 1912 καταργήθηκαν οι δήµοι και συστήθηκαν κοινότητες. Το χωριό µας έγινε Κοινότητα Παλαιοκάτουνου και το 1915 µετονοµάστηκε σε Κοινότητα Κροκυλείου. Οι κάτοικοι του Κροκυλείου έλαβαν µέρος, εκτός από την Επανάσταση όπου συµµετείχαν, όπως είδαµε, µαζικά, και σε όλους τους πολέµους του νεότερου ελληνισµού. Συνήθως υπηρετούσαν στο 5/42 Ευζωνικό Σύνταγµα, που είχε την έδρα του στη Λαµία. Με µια µατιά στο Ηρώο βλέπουµε τη συµµετοχή των Κροκυλειωτών στους αγώνες: στον ατυχή Πόλεµο του 1897, στους Βαλκανικούς Πολέµους του 1912-1913, στον Πρώτο Παγκόσµιο το 1918-1920, στη Μικρασιατική Εκστρατεία, στον Πόλεµο του 1940.
Μετά τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1943 στην Αθήνα, όταν ο Αρχιραββίνος Αθηνών, Ελιάου Μπαρζιλάι αρνήθηκε να παραδώσει στην Γκεστάμπο τις ονομαστικές λίστες των Εβραίων, το ΕΑΜ φυγαδεύει τον ραββίνο μαζί με την οικογένειά του στο Κροκύλειο όπου μένει τον χειμώνα του 1943-44 κρυμένος από τους Γερμανούς.