Στο πλαίσιο ανάδειξης των αφανών πτυχών της τοπικής μας ιστορίας, παραθέτουμε μερικά στοιχεία για το οφειλόμενο χρέος μας προς τους γνωστούς και άγνωστους Δωριείς που έδωσαν τη ζωή τους υπερασπιζόμενοι την ιδέα της Ελευθερίας στις πολιορκίες 1825-1826 και την έξοδο του Μεσολογγίου στις 10 Απριλίου 1826.

Είναι γνωστή η συμμετοχή των ένοπλων τμημάτων Οπλαρχηγών της Δωρίδας σε επιχειρήσεις αντιπερισπασμού για την δέσμευση οθωμανικών δυνάμεων, προς το σκοπό της ενίσχυσης του αμυντικού αγώνα στο Μεσολόγγι.

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι:

Το μοναστήρι της Βαρνάκοβας, κέντρο εφοδιασμού του Μεσολογγίου κατά τα έτη 1822-1826 μέχρι και την έξοδο. Γραπτές μαρτυρίες έχουμε από τον Στρατηγό Γεώργιο Βαλτινό που είχε την έδρα του, ως γενικός φροντιστής της περιφέρειας Δωρίδας –Κραβάρων,στο μοναστήρι.

Η πολιορκία του οχυρού της Ναυπάκτου από τμήματα των Δωριέων οπλαρχηγών Τριαντάφυλλου Αποκορίτη, Μπήτη, Μποσυνέκη, Κουτρούκη, Μαστραπά, Γιωργούλα, Παπα-Καραμεοίνη και άλλων.

Η αποστολή εφοδίων, κυρίως τροφίμων, περιοχής Μαλανδρίνου, από το νησί Τριζόνια, που είχε οργανώσει ο Παπα –Πολίτης από τη Σεργούλα. Τα εφόδια μετέφεραν τη νύχτα στο Μεσολόγγι, οι τολμηροί Δωριείς.

Οι αποστολές συντεταγμένων δωρικών ένοπλων τμημάτων, που ενίσχυσαν τον αμυντικό αγώνατου Μεσολογγίου, με αρχηγούς τον Κώστα Καλύβα με δυνάμεις από την ορεινή Δωρίδα και τον Αποστόλη Αποκορίτη με δυνάμεις από τη νότια Δωρίδα. Οι Δωριείς αγωνιστές με τον Κώστα Καλύβα έδωσαν την ιστορική μάχη της Κλείσοβας, δεύτερη μετά την Έξοδο.

Η αποστολή εκατόν είκοσι παλληκαριών της Δωρίδας τα Χριστούγεννα του 1825,με αρχηγούς τον Τριαντάφυλλο Αποκορίτη και Πιστιόλη Σιαφάκα, για ενίσχυση των υπερασπιστών του Μεσολογγίου.

Από τα ένοπλα τμήματα της Δωρίδας άλλοι έπεσαν στους αμυντικούς αγώνες, άλλοι κατάτην έξοδο το 1826, άλλοι τραυματίστηκαν και άλλοι ακολούθησαν την πορεία προς τη Δωρίδα. 

Οι Δωριείς αγωνιστές ενώθηκαν με τα ένοπλα τμήματα της Δωρίδας και έλαβαν μέρος, στις επιχειρήσεις για επιβράδυνση της προέλασης του Κιουταχή ενεργώντας στο Μοναστήρι της Βαρνάκοβας, υπό τον Κώστα Καλύβα και Ιωάννη Φραγκίστα, σε συνδυασμό με τις επιχειρήσεις των οπλαρχηγών Τριαντάφυλλου Αποκορίτη, Σκαλτσοδήμου τμημάτων του Σιαφάκα που ενεργούσαν σε επίκαιρες θέσεις εκτός της Μονής.

Όπως είναι κατανοητό, εκείνη την ταραγμένη εποχή δεν τηρούσαν συστηματικά αρχεία και δεν γνωρίζουμε αρκετά στοιχεία για γεγονότα ή πρόσωπα, με αποτέλεσμα η μικρή ή μεγάλη προσφορά τους να μη έχει καταγραφεί.

Συστηματική αρχειακή έρευνα και δημιουργία καταλόγων αγωνιστών, αριστείων, οπλαρχηγών, συντάξεων αναπήρων και πεσόντων από τη Δωρίδα και την Παρνασσίδα, έχει κάνει ο ΕυθύμιοςΣταθόπουλος από την Αγία Ευθυμία. Οι κατάλογοι αναγράφονται στο βιβλίο του «Η Φωκίδα της Επανάστασης». Ανάλογες έρευνες έχουν γίνει κατά καιρούς και από άλλους, με αναφορά κυρίως στον τόπο καταγωγής τους.

Τα αρχεία των αγωνιστών παρουσιάζουν κενά, διότι ηΕπιτροπή που συστάθηκε το 1845 για το σκοπό αυτό, δεν έκανε δεκτές αιτήσεις από χήρες και ορφανά αγωνιστών που έπαιρναν έστω και μικρή σύνταξη, αξιωματικούς και υπαξιωματικούς της Επανάστασης που είχαν κάποια θέση στο στρατό και έπαιρναν έστω και μικρό μισθό, αγωνιστές που έδρασαν μακριά από τη Φωκίδα και δεν υπήρχαν πλέον οι οπλαρχηγοί τους για να δώσουν το σχετικό πιστοποιητικό.

Επίσης δεν καταχωρήθηκαν στα μητρώα, όσοι είχαν σκοτωθεί μαχόμενοι και δεν άφησαν προστατευόμενα μέλη για να λάβουν σύνταξη, όσοι απεβίωσαν μέχρι το 1845 και οι δικοί τους για διάφορους λόγους δεν έκαναν αίτηση και τέλος όσοι αγωνιστές δεν θέλησαν να υποβάλουν αίτηση.

Το 1865 η νέα Επιτροπή έκανε δεκτές και αιτήσεις που δεν δεχόταν η Επιτροπή του 1845, διότι έκριναν ότι είχαν αδικηθεί αρκετοί αγωνιστές και προστατευόμενα μέλη πεσόντων.

Στο τέλος του 1865 η Επιτροπή καταγράφει στα μητρώα και αγωνιστές χωρίς αιτήσεις, διότι αντιλήφθηκε ότι τα αρχεία θα ήταν μειωμένης αξίας, αν δεν συμπεριλαμβάνονταν μερικοί από τους επιφανέστερουςαγωνιστές που δεν είχαν θελήσει ούτε αυτοί, ούτε οι δικοί τους να υποβάλουν αίτηση.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ευθύμιος Σταθόπουλος, «χωρίς τις παραπάνω παραχωρήσεις της Επιτροπής του 1865 το Αρχείο Αγωνιστών δεν θα κατέγραφε καν τον Γέρο Πανουργιά, τον Γιάννη Γκούρα, τον Ανδρούτσο, τον Σαφάκα, τον Σαλώνων Ησαΐα, τον Θανάση Διάκο και άλλους. Και πάλι κάπως έγινε κι ο Δήμος Σκαλτσάς έμεινε πάλι απέξω» 

Από τον συνδυασμό των παραπάνω αρχειακών εργασιών γνωρίζουμε τα στοιχεία δώδεκα (12) καταγραμμένων πεσόντων Δωριέων στις πολιορκίες και την έξοδο του Μεσολογγίου και έξι (6) που έπεσαν ή αιχμαλωτίστηκαν στην πολιορκία της Βαρνάκοβας.

1. Αρμάγος Δημήτριος του Ιωάννη από Παλιοκάτουνο σημερινό Κροκύλειο, στην πολιορκία Μεσολογγίου υπό τον Κίτσο Τζαβέλα. Ατομικός φάκελος, Κ.15 (ΑΑ-134).

2. Γαϊτάνος Κωνσταντίνος του Δημητρίου (ή Βάκρινος) από Αρτοτίνα, εντός του Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος, Κ.27 (ΑΑ-220).

3. Καμπερόπουλος Αγγελής του Δημητρίου από Πενταγιού, στρατιώτης, στην έξοδο του Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος, Κ.71 (ΑΑ-565).

4. Κολοβός Ηλίας (ή Σαπλαούρας) από Καρυά, στην Κλείσοβα Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος του αδελφού του Αθανασίου Κ.88 (ΑΑ-738).

5. Κοτρότζος αγνώστου μικρού ονόματος από Παλαιοξάρι, στο Μεσολόγγι. ΠΤ-14

6. Λιακόπουλος Παναγιώτης από Ξυλογαϊδάρα σημερινή Καλλιθέα, στην έξοδο του Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος αδελφού του Σπύρου Κ.110 (ΑΑ-955).

7. Λιαρογεωργόπουλος Αντώνιος από Αρτοτίνα, στην έξοδο του Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος Κ.111 (ΑΑ-958).

8. Μπαλής Κώστας (ή Κούτελος) από Αρτοτίνα, στο Μεσολόγγι το 1825, υπό τον Σαφάκα. Ατομικός φάκελος Κ.135 (ΑΑ-1119).

9. Μπομπότας Ανδρέας (ή Αναγνώστης) από Αρτοτίνα, «Έξωθι τουΜεσολογγίου υπό τον Σαφάκαν». Ατομικός φάκελος του αδελφού του Ηλία Γράτζου Κ.41 (ΑΑ-330).

10. Ράικος Ιωάννης του Δ. από Αρτοτίνα, στην έξοδο του Μεσολογγίου. Ατομικός φάκελος Κ.182 (ΑΑ-1486).

11. Σκουρόπουλος Αυγέρης από Κριάτσι, «Επαλουκώθη εις Μεσολόγγι». Ατομικός φάκελος Κ.193 (ΑΑ-1563).

12. Στράτος αγνώστου μικρού ονόματος από Παλαιοκάτουνο σημερινό Κροκύλειο, «Εις Μεσολόγγι υπό τον Σαφάκαν». Ατομικός φάκελος του αδελφού του Ιωάννη Στράτου Κ.201 (ΑΑ-1631).

Στη Βαρνάκοβα αιχμαλωτίστηκαν ή έπεσαν,

1. Αλτάνης Αθανάσιος και το παιδί του, από Άνω Παλιοξάρι σημερινή Ποτιδάνεια. Είχαν αιχμαλωτιστεί στη Βαρνάκοβα, αγνοούμενοι. ΑΑΦ. 619 (ΑΑ-53). 

2. Αποστόλης, από Κάτω Κλήμα και τα δύο παιδιά του. Αιχμαλωτίστηκαν στη Βαρνάκοβα το 1826, αγνοούμενοι. Ατομικός φάκελος του γιού και αδελφού των αγνοουμένων Σωτήρη Αποστολόπουλου. Κ.13 (ΑΑ-120).

3. Σκούρας Αθανάσιος από Σεργούλα, έπεσε στη Βαρνάκοβα το 1826. Ατομικός φάκελος του γιού του Χρήστου Α. Σκουρόπουλου Κ.193 (ΑΑ-1564).

Από την Παρνασσίδα έχουν καταχωρηθεί τριάντα (30) πεσόντες αγωνιστές στις πολιορκίες και την έξοδο του Μεσολογγίου. 

Με τη δημοσίευση, θέλουμε να ευαισθητοποιήσουμε τους σύγχρονους Δωριείς, καθώς και τον Δήμο Δωρίδος, για την κατασκευή και τοποθέτηση στον Κήπο Ηρώων Μεσολογγίου, μνημείου πεσόντων αγωνιστών της Δωρίδας στις πολιορκίες και την έξοδο Μεσολογγίου. 

Το δημοσίευμα αυτό θα αποτελέσει τη βάση εισήγησης, που θα καταθέσουμε και θα καταθέσουμε και θα υποστηρίξουμε,μαζί με την Ένωση Δωριέων Επιστημόνων, στο Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Δωρίδος για τη λήψη της σχετικής απόφασης.

Ο Δήμος Δωρίδος, είτε μόνος, είτε σε συνεννόηση με τον Δήμο Δελφών οφείλει να κινήσει την διαδικασία έγκρισης από τον φορέα διαχείρισης του Κήπου των Ηρώων, για την κατασκευή και τοποθέτηση μνημείου πεσόντων αγωνιστών της Δωρίδας ή συνολικά της Φωκίδας στον Κήπο, ως ελάχιστο φόρο τιμής στους γνωστούς καταγραμμένους και τους άγνωστους αγωνιστές που πρόσφεραν τη ζωή τους στην πατρίδα, για να είμαστε εμείς ελεύθεροι.

Τέλος, η σύνταξη Βιογραφικού Λεξικού των Δωριέων Αγωνιστών του 1821, είναι ένα ακόμη ιστορικό ερευνητικό πεδίο της Ένωσης Δωριέων Επιστημόνων, στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821.